Bài đăng trên Tạp chí Dạy nghề số 21
tháng 6 năm 2015
Ths. Hồ Ngọc Vinh ,
Đại học Sư phạm Kỹ thuật Hưng Yên
Mục tiêu của giáo dục nghề nghiệp được xác
định là hình thành năng lực và phát triển toàn diện nhân cách người
học. Có nhiều khái niệm về năng lực, tuy nhiên tựu trung lại năng lực
là sự thực hiện công việc nghề nghiệp đạt chuẩn quy định đối với
công việc đó. Để thực hiện mục tiêu giáo dục nghề nghiệp trên đây,
các nhà giáo dục đã đưa ra mô hình
đào tạo nghề theo năng lực thực hiện. Nó không chỉ là mô hình đào
tạo còn thể hiện triết lý trong giáo dục nghề. Theo đó giáo dục
nghề có ba giai đoạn cơ bản. Một là phát triển chương trình giáo dục
nghề trên cơ sở của phương pháp DACUM ( Phương pháp phân tích nghề) ,
xác định các môdun năng lực người học sẽ lĩnh hội trong quá trình
đào tạo; Hai là dạy và học các năng lực thực hiện; Ba là kiểm tra đánh giá các năng
lực thực hiện. Có thể khẳng định mô hình đào tạo nghề theo
NLTH chú ý tới giáo dục nghề nghiệp ở tầm vĩ mô. Để hình thành
NLTH cụ thể đương nhiên phải dạy và học các NLTH. Ở đây, tôi chủ yếu đề cập tới quan điểm dạy
học định hướng hành động trong
việc hình thành năng lực hoạt động nghề nghiệp cho người học trong giáo
dục nghề.
Hanno Hotsch trong cuốn lý luận dạy học nghề
nghiệp đưa ra khái niệm: Dạy học
định hướng hành động là dạy học định hướng vào tích cực hóa quá trình học tập của
học sinh; sự học mang tính toàn
diện, toàn vẹn; trong đó kết quả ( Mục tiêu học tập) được thoản
thuận trước giữa giáo viên và học sinh có tác dụng điều khiển , chỉ
đạo quá trình dạy học , nhằm tạo ra một tỷ lệ cân bằng thích hợp
giữa hoạt động chân tay và hoạt động trí óc.
Một số khái niệm trong đó lưu ý là sự học mang tính toàn diện.
Đó là học kiến thức, học kỹ năng và học thái độ. Như vậy cần học
bằng khối óc, học bằng chân tay và học bằng trái tim. Sự học toàn
vẹn - hoạt động học tập tuân theo
các bước hành động chung của con người đó là định hướng hành động, thực hiện hành động, kiểm tra,
đánh giá và phản hồi. Tình toàn vẹn còn thể hiện ở điểm hoạt
động học tập khép kín bởi các khâu cảm giác tri giác hình thành
biểu tượng đến tư duy trừu tượng hình thành khái niệm sau đó là hành
động; trong các hoạt động này thể hiện rõ vai trò tự lập kế hoạch,
thực hiện và tự kiểm tra của người học.
Dạy học định hướng hành động có cơ sở tâm
lý học về hoạt động của VƯGOTKY và JAN PIAGE. Theo đó hành động luôn
định hướng vào mục tiêu và có ý thức, hành động luôn hàm súc tính
tích cực cá nhân. Dạy học định hướng hành động có mục tiêu nhằm
hình thành năng lực cho người học.
Trong đó năng lực thực hiện là tổ hợp của các năng lực thành phần
gồm: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và tư
chất của người học.
Một số chú ý trong học bằng hành động:
Bằng hành động con người đã hình thành nên môi trường
của mình và đồng thời làm biến đổi bản
thân.
Tư duy phát triển trên cơ sở trực quan có được là
do thực hiện hành động .
Con người có thể thực hiện hành động qua tưởng tượng
và dùng nhận thức để chứng minh kết quả.
Kỹ năng kỹ xảo được hình thành trên cơ sở của hành
động.
Đây là những kết luận quan trọng rút ra được
khi nghiên cứu cơ sở tâm lý học hành động của VƯGOTKY và JAN PIAGE.
Cho thấy người học muốn chiếm lĩnh
tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, thái độ phải trên cơ sở thực hiện các
hoạt động học, trong sự tương tác tích cực giữa giáo viên với người
học, người học với người học và người học với đối tượng nhận
thức.
Dạy học định hướng hành động có một số đặc điểm sau:
Dạy học định hướng
hành động không phải là một phương pháp mà là giải pháp nhằm tổ
chức hoạt động học tập có hiệu quả.
Người học đóng vai
trò trung tâm trong dạy học , thông qua việc tham gia tích cực vào tổ
chức quá trình dạy học trong việc xác định mục tiêu, dự kiến các hoạt động phương pháp, phương tiện,
tham gia vào kiểm tra đánh giá. Trong học tập có sự đối chiếu, so
sánh một cách tích cực và chủ động.
Sự học là sự tự
điều khiển
Việc tổ chức quá trình
học tập trước tiên là tạo ra các điều kiện tốt nhất cho việc dạy
và học.
Mục tiêu của dạy
học định hướng hành động là phát
triển năng lực và toàn diện nhân cách người học.
Nó đồng thời hướng
vào hai khu vực một là hành động
của người học trong quá trình học có tổ chức trong môi trường nhà
trường, hai là hành động trong cuộc sống nghề nghiệp và cuộc sống cá nhân của người học.
Việc học mang tính
toàn diện và toàn vẹn như trên đã phân tích, thể hiện sự thống nhất
trí tuệ, tình cảm và hành động trong học tập.
Dạy hoc định hướng
hành động đòi hỏi phải chú ý tới cấu trúc của hành động gồm ba
giai đoạn. Giai đoạn 1 định hướng hành động. Trong giai đoạn này người
học nhận biết vấn đề, tìm kiếm
thông tin, lập kế hoạch phương án, khả năng giải quyết và đi đến
quyết định. Giai đoạn 2 thực hiện hành động. Giai đoạn ba kiểm tra
đánh giá kết quả học tập và phản hồi.
Tiến trình được
thực hiện trên cơ sở logic khoa học chuyên môn và logic nhận thức.
Điều lưu ý là tình
huống vấn đề xuyên suốt trong quá trình dạy học. Nói cách khác
người học thực hiện các hoạt động giải quyết các tình huống thực tiễn nghề nghiệp được
chuyển hóa vào dạy học.
Hanno Hotsch mô tả
quá trình dạy học định hướng hành động theo nghĩa rộng như sau:
 |
ên
Hình 1. Dạy học định hướng hành động theo nghĩa rộng
Các bước của dạy học định hướng hành động gồm:
1.
Giai đoạn mở đầu. Giai đoạn này có các
nội dung như xác định mục tiêu, phát
triển nội dung học tập theo định hướng hành động; Kiểm tra
các điều kiện học tập như phòng học, phương tiện thiết bị kỹ thuật,
vật liệu học ..v; Chuẩn bị cho người học các hành động mang tính tự
lực và ý thức trách nhiệm; trao đổi kinh nghiệm hoc tập định hướng
hành động.; xác lập mối thể chế sư phạm .
2.
Giai đoạn lập kế hoạch. Giai đoạn này gồm
các nội dung như xác định các
nhiệm vụ học tập hàm súc vấn đề cho mỗi lĩnh vực học tập;
sắp xếp các hành động tương ứng với nội dung theo hệ thống; kế
hoạch hóa hành động theo hệ thống khép kín: cảm giác---tư duy…..hành
động; hướng dẫn nguồn tài liệu, khuyến khích người học tự lực tìm
kiếm cách thức giải quyết; tạo điều kiện, khuyến khich sự trao đổi
giữa các học sinh; chuẩn bị phương án kiểm tra.
3.
Giai đoạn thực hiện. Gồm các nội dung phân
chia các nhóm học tập theo các
công việc học tập; tư vấn cho người học cách thức học tập
và các ý tưởng giải quyết riêng; tạo cho sinh viên nhận thức rõ về
kết quả học tập thông qua các thông báo; khuyến khích tự kiểm tra
đánh giá.
4.
Giai đoạn kết thúc. Gồm các nội dung trao
đổi với học sinh về cảm tưởng của
họ đối vơi giờ học; xác định các điểm có vấn đề tìm nguyên
nhân để cải tiến các bài học tiếp theo; phát triển hoặc thu hẹp các
ý tưởng giải quyết trong các trường hợp cần thiết…
Dạy học định hướng hành động đòi hỏi xây
dựng mục tiêu cho hoạt động học tập đó là năng lực thực hiện tương
ứng với mõi công việc nghề nghiệp. Có thể qua nghiên cứu chương trình
giáo dục nghê. Bởi hiện các chương trình giáo dục nghề hiện nay có cấu trúc bởi các môn học chung và
các mô đun năng lực, trong đó đa số chương trình có kèm theo bảng phân
tích nghề, mô tả chuẩn năng lực đối với mỗi công việc, yêu cầu kiến
thức , kỹ năng thái độ để thực hiện
mỗi bước/ nguyên công của quy trình công nghệ.
Xây dựng nội dung lý thuyết, thực hành cho
bài giảng căn cứ vào yêu cầu như đã trình bày ở mục trên. Lưu ý là
tri thức được chọn lọc là tri thức cần thiết để thực hiện kỹ năng.
Hoạt động phương pháp định hướng vào tính
tích cực chủ động của người học. Trong đó giáo viên đóng vai trò cố
vấn học tập, đưa ra những chỉ dẫn kịp thời giúp người học xử lý
được vấn đề. Một số các phương pháp dạy học phù hợp có thể lựa
chọn, vận dụng là Dạy học bằng tình huống ở các mức độ khác nhau,
dạy học trong và bằng dự án, dạy học bằng sử dụng phiếu hướng
dẫn, phương pháp bốn giai đoạn…vv. Các hình thức tổ chức học có thể
vận dụng là : học theo lớp ( face to face), học theo nhóm, học theo tổ
và cá nhân học tập.
Một trong những vấn đề trọng yếu nữa là
chiến lược kiểm tra đánh giá năng lực thực hiện. Các lĩnh vực kiểm
tra đánh giá bao gồm kiểm tra đánh giá kiến thức, kiểm tra đánh giá
kỹ năng và kiểm tra đánh giá thái độ. Cần xây dựng bộ công cụ kiểm
tra đánh giá trên cơ sở chuẩn năng lực. Đó là các phiếu kiểm tra,
trong đó chủ yếu áp dụng thang đo định lượng đối với cả kiểm tra
kiến thức và kỹ năng.
Hoạt động phương pháp được xác định trên cơ
sở của logic giải quyết vấn đề, logic của việc lĩnh hội kỹ năng và
kỹ xảo và quy trình của dạy học định hướng hoạt động.
Để hình thành năng lực , người học phải
thực hiện các hoạt động bao gồm các hoạt động lĩnh hội các tri
thức của kỹ năng, luyện tập nhiều
lần để hình thành kỹ năng và do đó, cần xác định nguồn học liệu,
nguyên nhiên vật liệu phục vụ cho hướng dẫn của giáo viên và việc
thực hành của học sinh. Tức là xây dựng môi trường học tập tối ưu.
Chỉ có như vậy hoạt động dạy học theo định hướng hành động mới
được thực hiện có chất lượng, hiệu quả. Năng lực của người học
được hình thành đáp ứng được chuẩn quy
định đối với công việc đó.
Xét một ví dụ sau
đây:Bài kiểm tra sửa chữa bơm xăng . Đây là bài thực hành trong môn
học “Thực hành sửa chữa động cơ ô tô”
Mục tiêu: Sau bài
học, người học thực hiện tháo lắp kiểm tra và sửa chữa bơm xăng theo
đúng quy trinh kỹ thuật, trong thời gian 5h với các dụng cụ trong hòm
dụng cụ tháo lắp, đồng hồ đo điện vạn năng, đồng hồ kiểm tra áp
suất bơm, máy mài…vv.bơm xăng hoạt động đúng với lưu lượng và áp
suất.
Đây là bài giảng
thực hành ( tích hợp). Bài giảng gồm có các nội dung, về mặt lý
thuyết đó là những tri thức về cấu tạo, nguyên lý của bơm xăng, tri thức về các dụng cụ đo, phương
pháp đo lưu lượng và áp suất
bơm..vv. Về mặt thực hành gồm có quy trình tháo lắp, thao tác tháo
lắp bơm, thao tác sử dụng các dụng cụ tháo lắp, thao tác đo lưu
lượng, áp suất bằng đồng hồ kiểm tra áp suất và cốc đo nhiên liệu.
Như vậy các hoạt
động học để lĩnh hội nội dung lý thuyết chuyên môn là quan sát tranh
ảnh, quan sát nguyên bản, mô tả cấu
tạo có thể được diễn ra dưới hình thức học tập theo nhóm. Tiêp theo
là hành động phân tích nguyên lý làm việc của bơm cũng được tiến
hành thông qua quan sát sơ đồ nguyên lý, vận dụng nguyên tắc khoa học
để tìm hiểu nguyên lý hoạt động của bơm xăng. Hành động này
có thể diễn ra dưới hình thức học tập theo nhóm. Những hoạt động
học tập lý thuyết đều được thiết kế trên cơ sở xử lý tình huống.
Hoạt động học tập
thứ 3 là thảo luận xây dựng quy trình tháo lắp bơm xăng
Để có được các kỹ
năng thực hành người học được tổ chức luyện tập theo hình thức cá
nhân / nhóm dưới sự hỗ trợ của
các phiếu hướng dẫn tổng hợp hay phiếu hướng dẫn quy trình công nghệ.
Các tình huống dạy
học cơ bản cần xử lý trong hoạt động thực hành gồm: tình huống bơm
xăng không hoạt động; Tình huống bơm xăng hoạt động nhưng không đủ lưu
lượng; tình huống áp suất trong bơm không đảm bảo.
Do đó về mặt phương
tiện dạy học cần chuẩn bị kỹ
lưỡng cho hoạt động học tập theo nhóm và luyện tập của cá nhân. Gồm
có:
- Phiếu hướng dẫn
quy trình tháo lắp, các bản vẽ cấu tạo, nguyên lý hoạt động của bơm
xăng, bảng ghim, bảng từ, giấy Ao, bút dạ các loại. Phiếu hướng dẫn
kiểm tra lưu lượng- áp suất bơm.
- Hòm dụng cụ tháo
lắp, bàn , động cơ xăng, bơm xăng, ác quy 12 V, cốc đo nhiên liệu, bình xăng dùng cho kiểm tra,
đồng hồ đo điện vạn năng , máy mài, đồng hồ kiểm tra áp suất bơm.
Nội dung kiểm tra
gồm : kiểm tra lý thuyết ( cấu tạo, nguyên lý làm việc của bơm nội
dung được biên soạn thành câu hỏi trắc
nghiệm nhanh; kiểm tra công việc thực hành gồm kiểm tra quy trình
và kiểm tra chất lượng sản phẩm
thông qua tình trạng của bơm xăng sau khi được sửa chữa . Nội dung kiểm
tra thực hành cũng được soạn trên phiếu. Gồm có phiếu kiểm tra quy trình và phiếu kiểm tra chất lượng.
Do khuôn khổ của bài
viết nên trong hướng dẫn hoạt động dạy học dưới đây chỉ mô tả những
vấn đề cơ bản nhằm làm rõ các hành động học tập được diễn ra theo
mô hình dạy học định hướng hành động hình thành năng lực cho học
sinh học nghề.
|
TÌNH HUỐNG
|
HOẠT ĐỘNG HỌC
|
HOẠT ĐỘNG DẠY
|
|
Tình huống dẫn nhập
Động cơ xăng không hoạt động do bơm xăng hỏng
|
Quan sát nhận biết, phân tích tình huống.
Xác định động cơ, nhận biết nhiệm vụ học tập
|
Mô tả tình huống thực
tế
Hướng dẫn quan sát, phân tích tình huống
|
|
Tình huống nghiên cứu cấu tạo bơm xăng.
|
Quan sát hình dáng bên ngoài bơm xăng;
Quan sát bản vẽ;
Tiến hành thảo luận trong nhóm;
Mô tả chi tiết theo mẫu hướng dẫn
Trình bày trước lớp
|
Mô tả vấn đề: Bơm xăng có cấu tạo ra sao?
Phát tài liệu học tập, bản vẽ cấu tạo, nguyên bản và mô
hình.
Tổ chức hoạt động nhóm
|
|
Tình huống nghiên tìm hiểu nguyên lý làm việc của bơm.
|
Thảo luận tìm hiểu nguyên tắc làm việc của bơm xăng.
Quan sát sơ đồ nguyên lý
Thảo luận /mô tả nguyên
lý làm việc của bơm xăng trên A0 hoặc trên Powerpoint;
Trình bày trước lớp
|
Mô tả vấn đề: Bơm xăng hoạt động theo nguyên tắc nào? Nguyên
lý hoạt động?
Phát tài liệu : phiếu thống tin, sơ đồ nguyên lý trên Ao.
Tổ chức hoạt động nhóm.;
|
|
Tình huống xây dựng quy trình tháo /lắp
|
Thảo luận nhóm. Trên cơ sở kiến thức về cấu tạo, nguyên lý
mô tả quy trình tháo lắp;
Trình bày trên Ao/ hoặc trên Powerpoint.
|
Mô tả tình huống; Để khắc phục hư hỏng bơm xăng cần
tháo/lắp bơm?
Tổ chức hoạt động nhóm.
|
|
Luyện tập tháo lắp
|
Luyện tập tháo lắp bơm xăng theo hình thức cá nhân/ nhóm.
Làm bài tập theo phiếu bài tập.
Tự kiểm tra theo phiếu
Kiểm tra giữa các nhóm
theo phiếu.
|
Tổ chức luyện tập tháo lắp bơm xăng ;
Phát phiếu quy trình công nghệ., phiếu bài tập.
Kiểm tra công việc thực hành của học sinh
Hướng dẫn bài tập
Kiểm tra kết quả học tập
|
|
Tình huống sửa chữa bơm không đủ lưu lượng
|
Thảo luận về nguyên nhân
Đề xuất phương án khắc phục
Tiến hành sửa chữa bơm trong điều kiện mô phỏng thực tế.
Tự kiểm tra theo phiếu
|
Mô tả tình huống bơm không đủ lưu lượng, động cơ làm việc
không đủ công suất?
Giao nhiệm vụ học tập.
Kiểm tra kết quả hoc tập
|
|
Tình huống sửa chữa bơm không đúng áp suất.
|
Thảo luận về nguyên nhân
Đề xuất phương án khắc phục
Tiến hành sửa chữa bơm trong điều kiện mô phỏng thực tế.
Tự kiểm tra theo phiếu
|
Mô tả tình huống bơm không đúng áp suất;
Giao nhiệm vụ học tập
Kiểm tra kết quả học tập
|
Bảng trên chỉ là 1
trong nhiều phương án có thể chọn lựa để tổ chức dạy học theo mô
hình dạy học định hướng hành động trong đó nội dung và hoạt động
phương pháp chủ yếu trên cơ sở của các tình huống phối hợp với sử
dụng phiếu hướng dân, làm mẫu, luyện tập và làm viêc trong nhóm. Lưu
ý là còn có phương án khác.
Như những nghiên cứu về mặt lý thuyết và ví dụ
ứng dụng kể trên, phần khác căn cứ vào
trải nghiệm dạy học của người viết có thể khẳng định, dạy
học định hướng hành động với mục tiêu hình thành năng lực cho người
học thông qua tổ chức hành động học tập là mô hình lý luận dạy học
nghề nghiệp rất thích hợp để vận dụng vào trong thực tiễn giáo dục
nghề nghiệp hiện nay.
Do vậy, mô hình lý
luận dạy học này cần được đưa vào giảng dạy trong học phần giáo
dục học nghề nghiệp, nội dung trong các chương trình tập huấn giáo
viên kỹ thuật, nhằm nâng cao trình độ sư
phạm, hướng dẫn vận dụng , nâng cao chất lượng giáo dục ở các
cơ sở giáo dục nghề nghiệp ở nước
ta.
NGUỒN TÀI LIỆU
1.
Nguyễn Đức Trí ( chủ biên) Hồ Ngọc Vinh ,
Phạm Văn Nin, Hoàng Thị Minh Phương; Giáo dục học nghề nghiệp, NXB
Giáo dục, năm 2011.
2.
Nguyễn
Đức Trí, Hồ Ngọc Vinh; Phương pháp dạy học trong đào tạo nghề;
NXB Giáo dục ; năm 2013.
3.
Đinh Công Thuyến, Hồ Ngọc Vinh , Phạm Văn
Nin ; Tài liệu hướng dẫn giảng dạy Mô Đun; Tổng cục Dạy nghề, năm
2008.
4.
Gunteer PaetZold; Phương pháp dạy học trong
đào tạo nghề, NXB LH. Sauer GmBH Heidelberg; năm 2001.
5.
Xavier
Roegiers; khoa sư phạm tích hợp ; NXB Giáo dục ; Dự án VNM/B7- 3000/ 94/
096-01; Liên hiệp Châu âu.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét